Rola systemu rezerw obowiązkowych
Stopa rezerwy obowiązkowej
System rezerwy obowiązkowej polega na administracyjnym narzuceniu na banki komercyjne przez bank centralny obowiązku odprowadzania do banku centralnego lub utrzymywania w kasach pewnego odsetka depozytów, jakie są składane w bankach.
Odsetek ten jest wyznaczony poprzez stopę rezerwy obowiązkowej. Obecnie np. w Polsce stopa ta wynosi 3,5%, co oznacza, że banki komercyjne muszą zatrzymywać 3,5% środków jakie otrzymują w postaci depozytów w postaci rezerw obowiązkowych – nie mogą tych środków wykorzystać np. na udzielnie kredytów. Od połowy 2004 r. rezerwy obowiązkowe są oprocentowane na poziomie 9/10 wysokości stopy redyskontowej NBP, wcześniej nie były oprocentowane.
Znaczenie systemu rezerw obowiązkowych w systemach bankowych
Pierwotnie wprowadzenie obowiązku odkładania przez banki komercyjne części depozytów w formie rezerwy obowiązkowej służyć miało wspomaganiu stabilności systemu bankowego. W razie pojawienia się nagłej chęci klientów banku by wycofać swoje depozyty, część z nich będzie odłożona w postaci rezerwy obowiązkowej, więc bankowi będzie łatwiej spełniać żądania klientów. Dzięki temu zmniejsza się ryzyko utraty płynności przez bank.
Czy jednak utrzymywanie jedynie 3,5% kwoty depozytów w postaci rezerw może rzeczywiście uratować bank przed utratą płynności? Jest to bardzo niewielki odsetek wszystkich depozytów. W innych krajach stopy rezerwy obowiązkowej są jeszcze niższe niż w Polsce (np. 2% w strefie euro). Wydaje się, że obecnie praktyczne znaczenie rezerw obowiązkowych dla płynności banków jest niewielkie.
Dodatkowo utrzymywanie rezerwy obowiązkowej wiąże się z kosztami dla banków, szczególnie gdy środki rezerwowe nie są oprocentowane. Banki przerzucają wtedy koszty utrzymywania rezerwy obowiązkowej na klientów poprzez obniżanie oprocentowania lokat bankowych lub zwiększanie oprocentowania kredytów.
Wprowadzenie oprocentowania rezerw obowiązkowych w Polsce w 2004 r. miało na celu zrekompensowanie bankom strat finansowych z tytułu ich utrzymywania oraz stworzenie im warunków równej konkurencji z bankami ze strefy euro po wejściu Polski do Unii Europejskiej – w strefie euro rezerwy obowiązkowe są bowiem oprocentowane.
Utrata istotnego znaczenia rezerw obowiązkowych dla stabilności systemu bankowego wiązała się z pojawieniem się wielu innowacji finansowych oraz rozwojem technologii informatycznych. Dzięki nim, z jednej strony, banki komercyjne mogły lepiej zarządzać swoją płynnością oraz łatwiej i szybciej uzyskiwać dostęp do płynnych środków w przypadku wystąpienia niekorzystnych zaburzeń. Z drugiej strony powstały instrumenty umożliwiające bankom "obchodzenie" ograniczeń wynikających z istnienia systemu rezerwy obowiązkowej.
Zasada uśredniania
Obecnie najważniejszą rolą systemu rezerw obowiązkowych jest przeciwdziałanie wahaniom stóp jednodniowych na rynku międzybankowym.
W tym celu wprowadza się tak zwaną "zasadę uśredniania", polegającą na tym, że od banków wymaga się utrzymania odpowiedniego odsetka depozytów średnio w jakimś okresie, zwykle trwającym około miesiąca. Dzięki temu banki nie muszą codziennie starać się o to, by posiadać środki na pokrycie wymogów rezerwowych – wystarczy, że mają je średnio w danym okresie. Nie będąc zmuszonymi do zgromadzania stosownych środków codziennie, w razie niekorzystnych uwarunkowań na rynku międzybankowym nie muszą zawierać transakcji, mogąc je odłożyć na później. Stopy jednodniowe ulegają zatem mniejszym wahaniom, przyjmując wartości ekstremalne znacznie rzadziej.
O skuteczności systemu rezerw obowiązkowych z "zasadą uśredniania" w stabilizowaniu stóp procentowych na rynku międzybankowym można się przekonać analizując przypadki EBC, NBP oraz Banku Anglii.
W strefie euro oraz w Polsce obowiązuje system rezerw obowiązkowych i "zasada uśredniania". Wykres na ilustracji przedstawia kształtowanie się jednostkowych stóp procentowych (tzw. stóp overnight, oznaczanych często jako O/N) w Polsce i w strefie euro. W strefie euro prawie cały czas trzymają się one bardzo blisko poziomu stopy repo, w Polsce wahania są większe, choć ograniczone.
W 2004 roku w Wielkiej Brytanii podjęto reformę systemu rezerwowego w celu umożliwienia efektywnego stabilizowania najkrótszych stóp na rynku międzybankowym. Nowy system przypomina stosowany system rezerw obowiązkowych z "zasadą uśredniania", z tą różnicą, że składanie rezerw ma charakter bardziej dobrowolny, niż obligatoryjny.
Rola systemu rezerw obowiązkowych we współczesnej praktyce banków centralnych
Najważniejszą rolą systemu rezerw obowiązkowych we współczesnej praktyce banków centralnych jest stabilizowanie stóp jednodniowych na rynkach bankowych. Pewne znaczenie, choć coraz mniejsze, przypisuje się także roli wspomagania stabilności systemu bankowego.
Rezerwy obowiązkowe, w szczególności zaś stopa rezerwy obowiązkowej, uznawana jest w niektórych podręcznikach akademickich za ważny instrument kontroli podaży pieniądza i - kontroli zagregowanego popytu w gospodarce. Jednakże w rzeczywistości banki centralne obecnie nie wykorzystują już stopy rezerw obowiązkowych do kontroli tychże kategorii.